1/ Cây khôi là gì?
a/ Tên khoa học, tên khác
Cây khôi còn có các tên gọi khác là cây độc lực, đơn tướng quân, khôi nhung, khôi tía. Cây có tên khoa học là Ardisia sylvestris Pitard, thuộc họ khoa học Đơn nem Myrsinaceae.
b/ Mô tả cây
Cây khôi là một loại cây nhỏ, mọc thẳng đứng, thân rỗng xốp, cao chừng 1,5 – 2m. Đây là loại cây ưa ẩm và ưa bóng nên thường mọc dưới những tán rừng rậm ẩm ướt, phát triển tốt trên lớn đất mùn trong rừng nguyên sinh có độ cao từ 400 đến 1000 m. Cây ít phân nhánh hoặc không phân nhánh, trên thân có nhiều vết sẹo màu xám do lá rụng để lại, gần trên ngọn có nhiều lá. Lá cây khôi mọc so le, phiến lá nguyên, mép có một lớp răng cưa nhỏ và mịn, dài 25 – 40cm, rộng 60 – 10cm. Mặt trên của lá có màu tím, gân nổi như hình mạng lưới. Mùa hoa bắt đầu từ tháng 5 đến tháng 7 hàng năm, hoa mọc thành từng chùm, dài khoảng 10 – 15cm. Các bông hoa rất nhỏ, đường kính ước chừng 2 – 3mm, màu trắng pha hồng tím với 5 lá đài và 5 cánh hoa. Quả ra trong khoảng tháng 7 đến tháng 10, thuộc dạng quả mọng, khi chín có màu đỏ.
Hiện có nhiều loại cây khôi khác nhau nhưng cây có mặt lá màu tím như mô tả là tốt và phổ biến nhất. Một loại khác là cả 2 mặt lá màu xanh.
c/ Mọc chủ yếu ở đâu?
Cây mọc hoang nhiều tại các vùng rừng rậm miền thượng du như: Lào Cai (Sapa), Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Hà Tây cũ (Ba Vì), Lạng Sơn (Hữu Lũng), Quảng Ninh, Ninh Bình (Cúc Phương), Thanh Hóa (Ngọc Lạc, Lang Chánh, Thạch Thành), Nghệ An (Qùi Châu), Quảng Nam – Đà Nẵng, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế (Phú Lộc).
Với nhiều giá trị cho sức khỏe, kinh tế, hiện cây dược liệu này đang được nhân dân các tỉnh vùng núi phía bắc nước ta như Hà Giang, Tuyên Quang, Vĩnh Phúc… trồng nhiều để thu hái làm dược liệu. Cây vừa mang lại lợi ích kinh tế cho những vùng rừng núi vừa mang hiệu quả chữa bệnh cho cộng đồng.
d/ Bộ phận dùng
Bộ phận dùng chính là lá cây khôi phơi hoặc sấy khô. Lá này được gọi là Folium Ardisiae, chứa nhiều thành phần có tác dụng làm giảm axit dạ dày nên được dùng để phòng và điều trị bệnh đau dạ dày.
e/ Thành phần hóa học
Một số nghiên cứu sơ bộ về lá của cây Ardisia sylvestris Pitard trong phòng thí nghiệm cho thấy những kết quả hết sức khả quan như: Làm giảm nhu động ruột cô lập, giảm độ axit của dịch dạ dày, giảm hoạt động tự nhiên….
Ngoài ra, các nghiên cứu lâm sàng tại Bệnh viên Quân y 108 cũng chỉ ra rằng thảo dược này có khả năng giảm đến 80 – 100% các triệu chứng của bệnh viêm loét dạ dày như đau tức thượng vị, khó tiêu, ợ hơi…, giúp nồng độ dịch vị dạ dày giảm về mức bình thường. Tuy nhiên, các nghiên cứu này còn thực hiện ở quy mô nhỏ, chưa hoàn toàn đánh giá khách quan, chính xác được tác dụng của cây khôi.
Các bác sĩ tại Viện y học cổ truyền cũng đã dùng lá cây Ardisia sylvestris Pitard để chữa đau dạ dày ho một số trường hợp bệnh và đưa đến nhận định sơ bộ như sau: khi uống hàng ngày với liều 100g trở thì người bệnh có thể đỡ đau, hết đau, ăn ngủ tốt. Tuy nhiên, nếu tăng liều lượng lên đến 250g/ ngày thì có thể khiến bệnh nhân bị mệt mỏi, người uể oải, da tái xanh. Do đó, có thể đưa ra kết luận là lá khôi tốt với bệnh dạ dày nhưng cần dùng đúng liều lượng, đúng cách thức thì lá mới phát huy được tối đa công năng trong việc hỗ trợ điều trị bệnh dạ dày.
f/ Thu hái chế biến
Thường hái lá và ngọn cây Ardisia sylvestris Pitard vào mùa hạ. Sau đó, phơi nắng cho tái rồi phơi và ủ trong râm.
2/ Công dụng của cây khôi
– Theo y học cổ truyền: Theo tài liệu y học cổ truyền thì lá cây khôi có vị chua, tính hàn, tác dụng bình can, giảm can khí uất. Qua đó loại bỏ nguyên nhân chính gây bệnh dạ dày. Đây cũng là lý do khiến thảo dược này trở thành thuốc chữa đau dạ dày hiệu quả trong dân gian. Việc sử dụng lá khôi chữa đau dạ dày đã bắt nguồn từ khá lâu. Một trong số đó là kinh nghiệm của người dân miền ngược vùng Lang Chánh, Ngọc Lạc, Thanh Hóa.
Người dân ở đây thường dùng lá khôi chế biến, sắc uống để chữa đau bụng và cho kết quả rất tốt. Dựa trên cơ sở đó, Hội Đông y Thanh Hóa cũng đã nghiên cứu ra bài thuốc chữa đau dạ dày từ các nguyên liệu chính là lá khôi 80g, bồ công anh 40g, khổ sân 12g, cam thảo 10g. Đem tất cả các vị thuốc này thái nhỏ, phơi khô, cho vào nồi đun sắc với 400ml nước cho đến khi còn 100ml thì chia làm 2 lần uống trong ngày vào lúc đói. Thuốc rất hiệu quả với các trường hợp người bị viêm loét dạ dày tá tràng, đau vùng thượng vị, đau từng cơn, lan ra hai bên sườn xuyên ra sau lưng, bụng đầy chướng, kém ăn, mệt mỏi, thể trạng sút kém. Bài thuốc kết hợp 4 vị thuốc trên đã được Hội Đông y Thanh Hóa và các Viện Đông y sử dụng trong điều trị bệnh đau dạ dày cho nhiều bệnh nhân và thu được hiệu quả rất tốt.
Không chỉ ở Thanh Hóa mà nhiều địa phương khác, trong đó có Nghệ An cũng đã dùng loại thảo dược đặc biệt này để chữa đau dạ dày, ghi nhận kết quả rất khả quan.
– Theo y học hiện đại: Hiện chưa có nhiều công trình nghiên cứu y học hiện đại về lá cây Ardisia sylvestris Pitard. Tuy nhiên, theo một số tài liệu nghiên cứu thì trong lá cây có thành phần chủ yếu là tannin và các glycoside. Các thành phần này có tác dụng giảm sự gia tăng axit dạ dày, chống viêm, làm se vết loét và kích thích cho vết sẹo nhanh liền. Nhờ cơ chế này, lá và các bộ phận của cây Ardisia sylvestris Pitard đã cho hiệu quả cao trong điều trị viêm dạ dày tá tràng, làm giảm cảm giác ợ chua, nóng rát vùng thượng vị, kích thích dạ dày – tá tràng lên da non để vết loét nhanh lành, để người bệnh có cảm giác dễ chịu khoan khoái, nhẹ bụng.
Trong khi đó, các bác sĩ chuyên khoa Tiêu hóa cũng khẳng định rằng: nếu dùng ở dạng nước sắc, lá cây Ardisia sylvestris Pitard không chỉ có tác dụng giảm đau, giảm dịch vị xuống mức bình thường ở những bệnh nhân viêm đau dạ dày mà còn giúp bệnh nhân ăn ngon và ngủ tốt hơn. Đặc biệt, cải thiện giấc ngủ cũng là một trong những biện pháp phòng trị đau dạ dày.
Ngoài ra, nước sắc lá cây Ardisia sylvestris Pitard còn có tác dụng ức chế sự phát triển của vi khuẩn HP rất hiệu quả. Nhờ tác dụng ức chế này mà vi khuẩn HP không thể sinh sôi nảy nở và ngăn cản quá trình phục hồi của các vết loét dạ dày, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình điều trị bệnh loét dạ dày tá tràng của các bệnh nhân.
Đặc biệt, lá cây Ardisia sylvestris Pitard kết hợp với các dược liệu như nghệ vàng, ô tặc cốt, phục linh, ý dĩ, hồi đầu thảo, sa nhân, cam thảo… có tác dụng hỗ trợ điều trị viêm loét dạ dày – tá tràng cấp và mạn tính rất hiệu quả. Đồng thời, thuốc cũng giúp giúp bổ tỳ vị, tăng cường chức năng hệ tiêu hoá để giảm nhanh các triệu chứng của bệnh như đau vùng thượng vị, đầy bụng, ợ hơi, ợ chua, nóng rát.
3/ Cách dùng và các bài thuốc dân gian dùng cây khôi
Như đã trình bày ở trên, lá khôi có nhiều công dụng trong việc phòng trị bệnh dạ dày. Do đó, người bệnh có thể dùng theo liều phổ thông là từ 40 – 80g sắc uống phối hợp với các vị thuốc khác. Có thể tăng giảm liều dùng phù hợp theo chỉ định của bác sĩ có chuyên môn. Ngoài ra, người bệnh có thể ghi nhớ, áp dụng một số bài thuốc đơn giản nhưng hiệu quả từ lá khôi sau:
– Bài thuốc chữa viêm loét dạ dày tá tràng, đau vùng thượng vị, bụng đầy chướng, ợ chua, ợ hơi: Người bệnh nên chuẩn bị lá khôi 10g, chút chít 10g, bồ công anh 12g, lá khổ sâm 12g, nhân trần 12g. Đem tất cả các vị thuốc tán thành bột mịn, mỗi ngày uống 30g với nước sôi để nguội. Hoặc người bệnh cũng có thể chuẩn bị lá khôi 20g, bồ công anh 20g, hương phụ 8g, khổ sâm 16g, hậu phác 8g, cam thảo nam 16g, uất kim 8g. Cho tất cả vào nồi, sắc uống mỗi ngày một thang.
– Bài thuốc chữa đau dạ dày hay đau vùng thượng vị, đói no cũng đau, hay ợ hơi, ợ chua: Với trường hợp này thì người bệnh nên chuẩn bị lá khôi 25g, mẫu lệ 20g, thảo quyết minh 20g, ô tặc cốt 15g. Đem tất cả các vị thuốc này sao vàng hạ thổ rồi tán thành bột mịn. Ngày uống 3 – 4 lần, mỗi lần 1 muỗng cà phê.
– Chữa bệnh ngoài da cho trẻ: Lá khôi cũng được kết hợp với lá hòe, lá vối để nấu nước tắm cho trẻ bị sài lở. Hoặc phụ huynh cũng có thể giã với lá vối rồi trộn với dầu vừng để đắp lên nốt mụn, nhọt cho trẻ.
– Bổ huyết, chữa kiết lỵ ra máu, đau yết hầu và đau cơ nhục: Đồng bào người Dao của nước ta cũng dùng rễ cây khôi thái nhỏ phơi khô rồi ngâm rượu uống để bổ huyết. Hoặc dùng rễ sắc uống chữa kiết lỵ ra máu, đau yết hầu và đau cơ nhục.